امنیت غذایی یا امنیت آبی؟
داده‌های چهار دهه کشاورزی می‌گویند سهم محصولات اساسی کم شده، مصرف آب به اوج رسیده و کشور به نقطه بازنگری اجباری رسیده
هر بار بحث کاهش سطح کشت در کشور مطرح می‌شود، عده‌ای موضوع امنیت غذایی را پیش می‌کشند. آنها معتقدند اگر سطح زیرکشت کاهش یابد، پس از مدتی دیگر نخواهیم توانست نیاز غذایی کشور را تأمین کنیم و از این لحاظ به کشورهای دیگر وابسته می‌شویم. اما آمار محصولات نشان می‌دهند تقریباً ۵۰ درصد محصولات برداشت‌شده کشور در دو دسته اصلی مرتبط با امنیت غذایی نمی‌گنجند و اگر کشت آنها متوقف یا با کشت‌های کم‌آب‌برتر جایگزین شود، مشکلی در تأمین غذای مردم به وجود نمی‌آید. هرچند «عیسی کلانتری»، وزیر سابق جهادکشاورزی، معتقد است امنیت غذایی ربطی به تولید داخل ندارد و به اقتصاد کشور وابسته است.
امنیت غذایی یعنی دسترسی پایدار همه مردم به غذای کافی و سالم؛ چه از مسیر تولید داخلی، چه از بازار. امنیت آبی هم به‌معنای داشتن آب کافی و پایدار برای زندگی، محیط‌زیست و تولید است. با وجود این تعاریف روشن، حدود ۸۰ تا ۹۰ درصد آب کشور در کشاورزی مصرف می‌شود؛ رقمی که رئیس کمیسیون عمران مجلس معتقد است بدون اصلاح الگوی کشت، کشور را به شرایط بحرانی می‌کشاند. آیا ما امنیت آبی خود را به‌بهانه امنیت غذایی به خطر انداخته‌ایم؟
براساس طبقه‌بندی برنامه محیط‌زیست سازمان ملل، برداشت کمتر از ۲۵ درصد منابع آبی تجدیدپذیر «بدون فشار»، ۲۵ تا ۵۰ درصد «کم»، ۵۰ تا ۷۵ درصد «متوسط»، ۷۵ تا ۱۰۰ درصد «بالا» و بیش از ۱۰۰ درصد «بحرانی» محسوب می‌شود.
در مقاله «اسماعیل محمدجانی» و «نازنین یزدانیان» در سال ۱۳۹۳ با عنوان «تحلیل وضعیت بحران آب در کشور و الزامات مدیریت آن» هم آمده است: «هرگاه مجموع مصرف آب یک کشور بیشتر از ۴۰ درصد کل منابع سالانه تجدیدپذیر باشد، آن کشور کم‌آب تلقی می‌شود.» بنا به آمار، ایران بیش از ۸۰ درصد منابع آب تجدیدپذیر خود را مصرف می‌کند و این به آن معناست که فشار بالایی بر منابع آب وارد شده و کشور را به مرحله کم‌آبی رسانده‌ایم.
کاهش کیفیت آب‌های زیرزمینی با افزایش میزان مصرف
در حال حاضر به‌قدری از منابع آب زیرزمینی برداشت داشته‌ایم که کسری سالانه به ۴.۹ میلیارد مترمکعب رسیده است. هرچه این میزان کسری بیشتر شود، کیفیت آب کاهش می‌یابد. «علی مریدی»، مدیر گروه مهندسی آب، فاضلاب و محیط‌زیست دانشگاه شهیدبهشتی، دراین‌باره به «پیام ما» می‌گوید: «ما به‌صورت تجمعی از مخازن ذخایر استراتژیک آب زیرزمینی استفاده می‌کنیم. این برداشت آب نه‌تنها موجب فرونشست می‌شود، بلکه با کاهش سطح آب زیرزمینی کیفیت آن هم کاهش می‌یابد و دیگر برای مصارف معمول قابل‌استفاده نخواهد بود.»
براساس آمار «گزارش هفتگی شاخص‌های مهم آب و برق» تا ۲۲ شهریور امسال، حجم آب مخازن نسبت به سال پیش، ۲۵ درصد کاهش یافته است و حالا، تهران چنان با بحران آب روبه‌روست که رئیس‌جمهور می‌گوید ممکن است تهران را تخلیه کنیم. آمار سایر شهرها هم از کمبود آب خبر می‌دهند. با توجه به موقعیت خشک و نیمه‌خشک ایران، تجربه چنین کم‌آبی‌ای قابل پیش‌بینی بود، اما حالا با در نبود برنامه‌ریزی، مدیریت نادرست منابع آب و به کار گرفتن توجیه‌های مرتبط با امنیت غذایی، امنیت آبی کشور را در معرض خطر جدی قرار داده است.
نیمی از محصولات جزو اقلام اساسی امنیت غذایی نیستند
در کشاورزی محصولات تأمین‌کننده امنیت غذایی در دو گروه اساسی جای می‌گیرند: گندم، جو، برنج و ذرت در گروه اول و سیب‌زمینی، پیاز، نیشکر، چغندرقند، کلزا، پنبه و حبوبات در گروه دوم. طبق داده‌های استخراج‌شده از آمارنامه جهاد کشاورزی، بیش از ۵۰ درصد محصولات کشاورزی کشور جزو اقلام اساسی امنیت غذایی نیستند. یعنی می‌توان این محصولات را از سبد کشت کشور کم کرد، بدون آنکه در اقلام اساسی امنیت غذایی کمبودی حس شود. براساس این داده‌ها، از سال ۱۳۶۲ تا ۱۴۰۲ سهم محصولات کشاورزی اساسی نسبت به کل تولیدات کاهش یافته و در مقابل، سهم سایر محصولات غیرضروری برای امنیت غذایی افزایش یافته است. درواقع، امنیت آبی کشور برای محصولاتی به خطر افتاده است که در فراهم‌کردن امنیت غذایی نقشی ندارند.
مریدی دراین‌باره می‌گوید: «این محصولات می‌توانند در آینده مخاطره‌ای جدی برای امنیت غذایی به وجود بیاورند. اگر بخش مصرف آب کشاورزی درست مدیریت شود، نه‌تنها آسیبی به امنیت غذایی نمی‌زند، بلکه پایداری آن را در طولانی‌مدت تضمین می‌کند. اگر این بخش به حداقل کاهش یابد، نزدیک به ۳۵ میلیارد مترمکعب آب (برابر با یک‌سوم مصرف سالانه کشور) مدیریت می‌شود.»
مصرف آب در بخش کشاورز باید به نصف برسد
«عیسی کلانتری»، وزیر سابق وزارت جهادکشاورزی، درباره راه‌حل کاهش مصرف منابع آبی به «پیام ما» می‌گوید: «میزان سطح زیرکشت و مصرف آب باید کاهش یابد. مصرف استاندارد آب‌های تجدیدپذیر اگر به ۵۰ درصد برسد، برابر با ۴۵ میلیارد مترمکعب خواهد بود که از این میزان، ۱۵ میلیارد برای صنعت، شرب و بهداشت و ۳۰ میلیارد برای کشاورزی است. نباید کشاورزی حق مصرف بیشتر را داشته باشد. اما در حال حاضر بنابه قول جهادکشاورزی ۷۵ میلیارد و بنابر قول وزارت نیرو ۸۰ میلیارد مترمکعب آب در بخش کشاورزی مصرف می‌شود. میزان مصرف آب کشاورزی باید حداقل به نصف برسد. البته بهره‌وری آب هم باید افزایش یابد و به بالای ۹۰ درصد برسد.»
پیش‌ازاین، «مسعود گودرزی»، مجری طرح کلان تغییراقلیم، در برنامه «روی خط اقتصاد» بر ضرورت بازنگری در شیوه‌های برنامه‌ریزی و اجرای الگوی کشت در کشور تأکید کرده بود. طبق گزارش مهر، او گفته بود: «الگوی کشت یک نسخه آماده و همیشگی نیست که بتوان یک‌بار برای همیشه آن را اجرا کرد. این الگو باید به‌طور مستمر براساس داده‌های علمی، منابع آبی، کیفیت خاک و معیشت کشاورزان پایش و بازنگری شود.»
کلانتری از سوی دیگر تقسیم‌بندی محصولات کشاورزی به دو دسته اساسی و غیراساسی را «قدیمی» و «بی‌ربط» می‌داند و توان اقتصادی کشور را اصل می‌داند. او می‌گوید: «ملت همه‌چیز می‌خواهد و نمی‌توان به مردم گفت خربزه، هندوانه، گوجه یا خیار نخورند. درواقع، امروزه امنیت غذایی بر مبنای توان اقتصادی کشور است و امنیت غذایی ما به‌دلیل اقتصاد کشور، ضعیف است. تولید ناخالص سرانه ایران ۴ هزار و ۴۰۰ دلار است، اما در دنیا ۱۴ هزار و ۴۰۰ دلار است. از آن ۴ هزار و ۴۰۰ دلار هم ۹۰ درصد آن برای ۱۰ تا ۱۵ درصد مردم است و ۹۰ درصد مردم با باقی آن زندگی می‌کنند. مسئله امنیت غذایی، مسئله تولید داخل نیست، بلکه مسئله اقتصاد کشور است. در دهه ۱۹۶۰ که اوج جنگ سرد بود، شوروی ۴۰ تا ۴۵ درصد غلات خود را از آمریکا وارد می‌کردند.»
مقاله «تأثیر سیاست‌های ارزی و تغییر نرخ ارز بر امنیت غذایی در جمهوری اسلامی ایران» می‌نویسد: «امنیت غذایی تنها با توزیع روزمره کالا محقق نمی‌شود، بلکه نیازمند یک راهبرد جامع، پایدار و متکی بر تولید داخلی، تعاملات جهانی و اعتماد متقابل دولت و ملت است. در این بررسی برای حل مسئله امنیت غذایی تک‌نرخی کردن ارز، حذف ساختار رانتی فعلی، پیوستن به قواعد بین‌الملل تجارت مانند FATF و WTO، بهره‌گیری از تکنولوژی‌های نوین کشاورزی و سرمایه‌گذاری در مکانیزاسیون، صنایع تبدیلی و گلخانه‌ای، تقویت ساختارهای تشکیلاتی داخلی نظیر تعاونی‌های روستایی و شرکت‌های وابسته به وزارت جهادکشاورزی و همچنین مدیریت منابع آب‌وخاک برای افزایش بهره‌وری پیشنهاد می‌شود.» (منتشرشده در شماره سوم نشریه «حسابداری، امور مالی و هوش محاسباتی»، سال ۱۴۰۳)
تمام گزارش‌ها و شواهد حاکی از آن است که باید به‌نحوی میزان مصرف آب کشور کاهش یابد. این امر می‌تواند با تغییر الگوی کشت و روی آوردن به کشت‌های کم‌آب‌بر و همچنین تقویت روابط اقتصادی کشور محقق شود، زیرا منابع آبی کشور، دیگر توان مصرف بیش‌ازحد را ندارد و ادامه وضعیت فعلی می‌تواند امنیت کشور را در حوزه‌های مختلف به‌خطر اندازد.