وقتی درمان، فقر می‌آورد
عدالت سلامت شکست خورد؛ بررسی داده‌ها نشان می‌دهد مخارج درمانی دهک‌های پائین سریع‌تر از دهک‌های میانی و بالا رشد کرده است
سلامت یکی از اساسی‌ترین مؤلفه‌های توسعه انسانی و از شاخص‌های مهم عدالت اجتماعی است. میزان هزینه‌هایی که خانوارها از جیب خود برای تأمین خدمات بهداشتی و درمانی می‌پردازند نشان از میزان برابری اقتصادی در جامعه است. افزایش پرداخت‌های مستقیم مردم برای خدمات سلامت، به‌ویژه در میان دهک‌های کم‌درآمد، می‌تواند موجب فقر درمانی و کاهش دسترسی اقشار آسیب‌پذیر به خدمات ضروری شود. بررسی روند هزینه‌های سلامت در میان دهک‌های مختلف درآمدی در سال‌های اخیر، تصویری روشن از وضعیت عدالت مالی در این حوزه نشان می‌دهد.
در این گزارش، داده‌های رسمی هزینه خانوارهای شهری در سال‌های ۱۴۰۲ و ۱۴۰۳ مورد تحلیل قرار گرفته‌اند تا بررسی شود که سهم پرداخت از جیب برای خدمات بهداشتی و درمانی در میان دهک‌های مختلف درآمدی چگونه تغییر کرده است. تمرکز اصلی بر دو بخش «بهداشت و درمان» و «خدمات بیمارستانی» است که بیشترین بار مالی را برای خانوارها به همراه دارند. مقایسه ارقام میان سال‌های متوالی می‌تواند نشان دهد که سیاست‌های حمایتی و بیمه‌ای تا چه اندازه توانسته‌اند مانع از افزایش نابرابری و فشار اقتصادی ناشی از هزینه‌های سلامت شوند.
بررسی انجام شده در دو سال اخیر نشان می‌دهد که اگرچه کل هزینه‌ها در همه دهک‌های درآمدی افزایش‌یافته، اما الگوی رشد میان آن‌ها ناهمگون بوده و فشار مالی سلامت به‌ویژه بر دهک‌های پایین‌تر تشدید شده است. در سال ۱۴۰۲، میانگین هزینه بهداشت و درمان خانوارها 116570 هزارریال بود که در سال ۱۴۰۳ به 147251 هزارریال رسید؛ یعنی افزایشی معادل ۲۶%. این رشد اندکی کمتر از نرخ تورم عمومی سال ۱۴۰۳ (حدود ۳۲%) است و در نگاه کلان، نشان می‌دهد که سلامت به‌اندازه کالاهای مصرفی دیگر گران‌تر نشده است؛ اما وقتی داده‌ها به تفکیک دهک‌های درآمدی بررسی می‌شوند، تصویر متفاوتی از فشار هزینه‌ی سلامت نمایان می‌گردد.
در بخش بهداشت و درمان، هزینه دهک اول (فقیرترین دهک) از ۱۹,۹۱۶ هزار ریال در سال ۱۴۰۲ با 38% افزایش به ۲۷,۴۶۲ هزار ریال در سال ۱۴۰۳ رسیده است؛ این در حالی است که دهک دهم (ثروتمندترین گروه) ۱۱% و دهک‌های میانی بین ۲۰ تا ۴۵% رشد را تجربه کرده‌اند. این الگو به‌وضوح بیانگر آن است که دهک‌های پایین‌تر، رشد سریع‌تری در مخارج سلامت خود داشته‌اند. به بیان دیگر، درحالی‌که توان درآمدی آن‌ها کمتر افزایش‌یافته، سهم هزینه‌های سلامت از بودجه خانوارشان بیشتر شده است.
افزایش هزینه‌ها در بخش خدمات بیمارستانی نیز قابل‌توجه است. در سال ۱۴۰3، میانگین هزینه این خدمات برای خانوارها با رشد 40% به ۳۳,۴۴۱ هزار ریال رسید. در این میان، دهک‌های پایین‌تر بیشترین رشد را داشته‌اند: دهک اول و دوم هر حدود 58% افزایش را تجربه کردند. در مقابل، دهک دهم ۴۳% افزایش داشته است. این داده‌ها نشان می‌دهد که اگرچه از نظر عددی ثروتمندان همچنان بیشترین مبلغ را صرف خدمات بیمارستانی می‌کنند، اما از نظر نسبت هزینه به درآمد، خانوارهای کم‌درآمد بیشترین فشار را تحمل می‌کنند.
افزایش سهم پرداخت از جیب برای دهک‌های پایین پیامدهای مهمی دارد. از یک سو، نشانگر کاهش اثر سیاست‌های حمایتی سلامت است که در سال‌های گذشته برای کاهش هزینه‌های بستری و دارو طراحی شده بود. از سوی دیگر، رشد سریع هزینه‌های درمانی در دهک‌های کم‌درآمد، خطر فقر درمانی یا «افزایش فقر به دلیل هزینه‌های بیماری» را افزایش می‌دهد. در چنین شرایطی، خانوارهای فقیر در برابر شوک‌های سلامت (مانند بستری یا بیماری مزمن) آسیب‌پذیرترند و ممکن است برای جبران هزینه‌ها، از سایر نیازهای اساسی خود بکاهند یا حتی از درمان صرف‌نظر کنند.
تفاوت میان دهک‌ها نیز بیانگر تداوم نابرابری افقی در نظام سلامت ایران است. در سال ۱۴۰۳، هزینه بهداشت و درمان دهک دهم بیش از ۱۸ برابر دهک اول بود و در بخش خدمات بیمارستانی، این نسبت حدود ۲۵ برابر گزارش شده است. دهک‌های بالا از خدمات تخصصی و بیمارستانی بیشتری استفاده می‌کنند و دهک‌های پایین یا از دریافت خدمات بازمی‌مانند یا بخش بزرگی از درآمد خود را صرف درمان می‌کنند.
به‌طورکلی، روند دو سال اخیر نشان می‌دهد که باوجود مهار نسبی تورم سلامت در مقایسه با تورم عمومی، توزیع بار مالی آن به نفع دهک‌های بالا و به زیان دهک‌های پایین تغییر کرده است. در نتیجه، هدف عدالت در سلامت که در سیاست‌های کلان نظام سلامت کشور موردتأکید است، با چالش مواجه شده است. برای اصلاح این روند، بازنگری در سازوکار پوشش بیمه‌ای، کنترل هزینه‌های بیمارستانی و تمرکز بر کاهش پرداخت از جیب دهک‌های پایین ضروری به نظر می‌رسد. در غیر این صورت، شکاف طبقاتی در دسترسی به خدمات سلامت عمیق‌تر و پیامدهای اجتماعی و اقتصادی آن گسترده‌تر خواهد شد.
نتیجه‌گیری
نتایج بررسی نشان می‌دهد در فاصله سال‌های ۱۴۰۲ تا ۱۴۰۳، سهم پرداخت از جیب خانوارهای شهری برای خدمات سلامت به‌ویژه در دهک‌های پایین به طور قابل‌توجهی افزایش‌یافته است. رشد ۳۸% هزینه‌های بهداشت و درمان و بیش از ۵۰% خدمات بیمارستانی در دهک‌های فقیر، در برابر افزایش محدود دهک‌های بالا، بیانگر تشدید نابرابری مالی در سلامت است. این روند نشان می‌دهد سیاست‌های حمایتی موجود نتوانسته‌اند مانع فشار اقتصادی بر اقشار کم‌درآمد شوند و خطر فقر درمانی در حال افزایش است؛ بنابراین بازنگری در نظام بیمه و کاهش هزینه‌های مستقیم ضروری است.
منبع آمار: مرکز آمار ایران