حذف یارانه؛ اقدام عدالت‌طلبانه‌ای که می‌تواند منجر به تبعیض شود
بررسی وضعیت دهکهای درآمدی نشان می‌دهد فقط دهک دهم واقعاً «مرفه» است؛ حذف یارانه دهکهای هشتم و نهم، اعتراضات بسیاری به دنبال خواهد داشت
این روزها حذف یارانه‌های دهکهای بالایی به یکی از مهم‌ترین و جنجالی‌ترین موضوعات کشور تبدیل شده است. در مهرماه 1404 و در حالی که نرخ تورم ۳۸.۹درصد و قیمت مواد غذایی پرمصرف 70درصد افزایش داشته، مجلس به صورت جدی پیگیر اجرای حذف یارانه‌ها است. قوه مقننه اعتقاد دارد وزارت کار، تعاون و رفاه اجتماعی موظف است یارانه نقدی برخی از خانوارهای «پردرآمد» را حذف کند.
به گفته برخی نمایندگان، شهروندانی هستند که حتی از واریز شدن یا نشدن یارانه خود اطلاعی ندارند و این رقم برای آنها اهمیتی ندارد. بر همین استدلال، مجلس به دلیل کندی اجرای حذف یارانه و استنکاف از قانون، احمد میدری، وزیر کار، تعاون و رفاه اجتماعی را در 6 آبان به مجلس فراخواند تا توضیحاتش را بشنود.
از هدفمندی تا حذف تدریجی
طرح هدفمندی یارانه‌ها از سال ۱۳۸۹ با پرداخت ماهانه ۴۵۵ هزار ریال به هر ایرانی آغاز شد. این طرح، که قرار بود با افزایش قیمت انرژی و پرداخت مستقیم یارانه به مردم، عدالت اقتصادی را برقرار کند، به دلیل تورم و کسری بودجه، در دولت‌های بعدی به سمت حذف تدریجی یارانه‌ها رفت. براساس بند (ت) تبصره ۱۳ قانون بودجه ۱۴۰۳ و تکرار آن در بودجه ۱۴۰۴، دولت مکلف است یارانه نقدی دهکهای هشتم، نهم و دهم را حذف کند و منابع حاصل را به کالابرگ الکترونیکی برای دهکهای اول تا سوم اختصاص دهد.
به عبارتی هدف اصلی این طرح، کاهش بار مالی دولت و تخصیص بهینه منابع یارانهای به دهکهای پایین درآمدی است تا بتواند عدالت اجتماعی و توزیع منابع را بهبود ببخشد. اما نتایج گزارشی که اخیراً منتشر شده گویای آن است که فقط هزینه و درآمد دهک دهم با سایر دهک‌ها تفاوت معناداری دارد؛ به بیانی دیگر دهکهای هشتم و نهم لزوماً مرفه نیستند و تنها توانسته‌اند خود را از تله فقر نجات دهند.
نمودار شماره 1_ شکاف هزینه خانوارهای شهری در دهکهای مجاور، تومان
منبع: داده‌های هزینه و درآمد خانوار مرکز آمار سال 1403 تعدیل شده به سال 1404
براساس داده‌ها، دهک دهم نوعی «فرا دهک» است، یعنی فاصله آن با دهک نهم از فاصله دهک نهم با دهک میانی بسیار بیشتر است. طبق گزارش «تصویری از وضعیت اقتصادی مردم ایران» که در آبانماه 1404 منتشر شده است، متوسط هزینه ماهانه خانوار در دهک دهم حدود 76 درصد بیشتر از دهک نهم است. بنابراین نابرابری در دهک دهم بیشتر از دهکهای دیگر است. پیامد این امر از منظر اجتماعی، نه تنها باعث فرسایش طبقه متوسط است، جایی که دهکهای هشتم و نهم با هزینه‌های رو به افزایش در آستانه سقوط به تله فقر قرار دارند بلکه اعتماد عمومی به سیستم توزیع منابع را خدشه‌دار خواهد کرد.
نمودار شماره 2_ متوسط هزینه خانوارهای شهری، تومان
منبع: داده‌های هزینه و درآمد خانوار مرکز آمار سال 1403 تعدیل شده به سال 1404
طبقه متوسط در تله فقر
بر اساس گزارش سازمان هدفمندسازی یارانه‌ها، تعداد افرادی که در مهرماه ۱۴۰۴ موفق به دریافت یارانه ۳۰۰ هزار تومانی شده‌اند نسبت به اسفند سال گذشته، ۸ میلیون و ۹۶ هزار و ۵۷۱ نفر کاهش داشته است اما گویا مجلس به دنبال حذف سریع‌تر خانوار دهکهای هشتم و نهم است. اگرچه هدف این سیاست بازتوزیع عادلانه‌تر حمایت‌های اجتماعی است، اما این اقدام می‌تواند منشاء افزایش احساس تبعیض و نابرابری در گروه و دهکهای میانی جامعه شود.
همانطور که پیشتر گفته شد تفاوت زیادی میان هزینه و درآمد خانوارهای دهکهای هشتم و نهم با دهکهای میانی وجود ندارد. درآمد بسیاری از این خانوارها کمی بالاتر از رقم تعیین شده برای شمول یارانه است و ضروری است که همه دهک‌ها به جز دهک دهم از حمایت مستمر و هدفمند برخوردار شوند تا از گسترش فقر غذایی جلوگیری شود و سلامت و رفاه عمومی تضمین شود. بنابراین دور از انتظار نیست که خانوارهایی که به درستی وضعیت خود را نزدیک به دهکهای پایین‌تر از خود می‌دانند زمانی که از دایره حمایت یارانهای حذف شوند، احساس عمیقی از بی‌عدالتی و تبعیض و نابرابری در آنها ایجاد شود.
بازنشستگان؛ بالقوه‌ترین گروه‌های اعتراضی
گفتنی است درصد قابل توجهی از بازنشستگان در سه دهک بالای رفاهی قرار می‌گیرند و حذف یارانه این اقشار می‌تواند به اعتراضات اجتماعی بازنشسته‌ها منجر شود. از سال 1398 تا امروز، بازنشستگان یکی از گروه‌های مهمی هستند که تجمعات منظم اعتراضی برگزار می‌کنند که عموماً بازتاب رسانه‌ای گسترده‌ای داشته است. اگر یارانه این گروه حذف شود، احتمالا باید منتظر اعتراض و تجمعات خیابانی گسترده‌ای بود.
حذف یارانه‌ها، که قرار بود نماد عدالت اقتصادی باشد، در صورت اجرای عجله‌ای و بدون بررسی همه‌جانبه می‌تواند به نمادی از تبعیض تبدیل شود؛ چرا که حذف یارانه صرفا امری مادی نیست بلکه ارسال پیام به جامعه است که دولت براساس شاخص‌هایی که نزد افکار عمومی معمولا شفاف نیست، تصمیم گرفته عده‌ای را از دایره حمایت اجتماعی خارج کند. بنابراین زمانی که طبقه متوسط (دهکهای هشتم و نهم)، با حذف ناگهانی یارانه، احساس کند قربانی سیستمی ناکارآمد است، اعتراض خود را به انواع مختلفی ابراز خواهد کرد. با بررسی داده‌ها مشخص می‌شود، حذف یارانه این دهک‌ها نه توجیه اقتصادی دارد و نه سیاسی و اجتماعی.