گرما و کم‌آبی بیشتر برای فقرا
گزارش سازمان ملل می‌گوید که فقر و بحران‌های زیست‌محیطی یکدیگر را تشدید می‌کنند
گزارش شاخص جهانی فقر چندبعدی[1] در سال ۲۰۲۵، با عنوان «سختی‌های هم‌افزا: فقر و مخاطرات اقلیمی»[2]، تحلیلی مهم از وضعیت فقر چندبعدی در ۱۰۹ کشور جهان و ارتباط تنگاتنگ آن با بحران‌های اقلیمی ارائه می‌کند. بر این اساس، بحران تغییرات آب‌وهوایی ماهیت فقر در جهان را به طور بنیادین تغییر داده و چشم‌انداز توسعه پایدار را مخدوش کرده است. فقر زمانی صرفاً یک نگرانی اجتماعی-اقتصادی تلقی می‌شد، اما اکنون به طور جدایی‌ناپذیری با فشارهای زیست‌محیطی گره خورده است. این گزارش برای اولین بار شاخص فقر چندبعدی و چهار بحران اقلیمی که شامل گرمای شدید، خشکسالی، سیل و آلودگی هوا است را در کنار هم بررسی کرده و اثرات متقابل این دو را بر یکدیگر نشان داده است.
فقر چندبعدی
فقر چندبعدی (MPI) شاخصی جهانی است که از سال 2010 در بیش از 100 کشور در حال توسعه به منظور اندازه‌گیری میزان پیشرفت در دستیابی به اولین هدف توسعه پایدار یعنی ریشه‌کن کردن فقر و همچنین رفع فقدان‌های مرتبط با آن به کار می‌رود. از جمله این کمبود‌ها می‌توان به گرسنگی، بهداشت، آموزش، آب پاکیزه و فاضلاب، انرژی و مسکن اشاره کرد.
این شاخص فقر را در سه حوزۀ اصلی سلامت، آموزش و استاندارد زندگی و ۱۰ موضوع فرعی زیرمجموعۀ آن‌ها بررسی می‌کند.
- سلامت: شامل سوءتغذیه و مرگ‌ومیر کودکان.
- آموزش: شامل تعداد سال‌های تحصیل و حضور در مدرسه.
- استاندارد‌های زندگی روزمره: شامل سوخت مناسب پخت‌وپز، مسکن، فاضلاب، آب آشامیدنی، برق و دارایی‌ها.
در واقع این شاخص در کنار شاخص فقر پولی که فقط بر اساس درآمد محاسبه می‌شود، کمبودهای غیرپولی در این سه حوزه را نیز در نظر گرفته و تصویر واقعی‌تری از فقر ارائه می‌دهد.
فقر کودکان و مراکز پنهان فقر
بنابر شاخص فقر چندبعدی (MPI)، ۱/۱ میلیارد نفر (۱۸.۳%) از ۶/۳ میلیارد نفر جمعیت در ۱۰۹ کشور در حال توسعه، در فقر حاد چندبعدی زندگی می‌کنند. این افراد کسانی هستند که حداقل در یک‌سوم از ۱۰ شاخص فرعی MPI دچار محرومیت هستند.
کودکان اصلی‌ترین گروهی هستند که بار سنگین این فقر را به دوش می‌کشند؛ بنابر این گزارش حدود ۵۸۶ میلیون کودک در فقر چندبعدی زندگی می‌کنند که بیش از نیمی از کل جمعیت فقیر چندبعدی (1.1 میلیارد نفر) را تشکیل می‌دهند. نرخ فقر در میان کودکان (۲۷.۸%) بیش از دو برابر نرخ فقر در میان بزرگسالان (۱۳.۵%) است.
نکته نگران‌کننده دیگر آن است که کشورهای با درآمد متوسط و کمتر از متوسط، کانون پنهان فقر هستند. تقریباً دوسوم افراد فقیر چندبعدی جهان (۷۴۰ میلیون نفر یا ۶۴/۵%) در این کشورها زندگی می‌کنند؛ ۵۵/۵% از کل افراد فقیر (حدود ۶۳۷ میلیون نفر) در کشورهای با درآمد متوسط رو به پایین ساکن هستند. بنابراین، غلبه بر فقر حاد چندبعدی مستلزم پیشرفت کشورهای با درآمد متوسط در تمامی شاخص‌ها است.
تغییرات روند فقر
شاخص جهانی فقر چندبعدی ۲۰۲۵ داده‌های ۸۸ کشور را در طی ۱۵۶ دوره زمانی پوشش می‌دهد که شامل جمعیتی بیش از ۵/۶ میلیارد نفر است. به طور کلی، ۷۶ کشور دست‌کم در یک دوره زمانی در گذشته، کاهش MPI (شاخص فقر چندبعدی) را تجربه کرده‌اند. این یعنی فقر در بخش بزرگی از جهان در طول سال‌های گذشته رو به کاهش بوده است.
با این حال، داده‌های مربوط به دوره‌های زمانی اخیر -سال‌های ۲۰۲۱–۲۰۲۲ یا پس از آن از جمله داده‌های پس از همه‌گیری کرونا- حاکی از رکود جدی و نگران‌کننده در روند کاهش فقر است.
سریع‌ترین کاهش‌ها در دوره‌های زمانی اخیر در بنین (Benin)، بین سال‌های ۲۰۱۷–۲۰۱۸ تا ۲۰۲۱–۲۰۲۲ ثبت شده، و پس از آن کامبوج و جمهوری متحد تانزانیا قرار دارند.
در مقابل، افغانستان (بین سال‌های ۲۰۱۵–۲۰۱۶ تا ۲۰۲۲–۲۰۲۳) و قرقیزستان (بین سال‌های ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۳) افزایش قابل توجهی در هر دو شاخص ارزش MPI و وقوع فقر چندبعدی را تجربه کردند.
فقر و بحران اقلیم؛ هم‌افزایی مخاطرات
فقر جهانی فقط ناشی از کمبود درآمد و بهداشت و آموزش نیست. در این گزارش اثرات متقابل چهار بحران اصلی آب‌وهوایی، گرمای شدید، خشکسالی، سیل و آلودگی هوا و فقر بر یکدیگر نیز بررسی شده است. تقریباً ۸۰% از جمعیت فقیر (حدود ۸۸۷ میلیون نفر) در مناطقی زندگی می‌کنند که حداقل با یکی از این چهار خطر اقلیمی مواجه‌اند.
بیشترین تعداد افراد فقیر (۶۰۸ میلیون نفر) با گرمای شدید مواجهند، و بعد از آن بیشترین تعداد (۵۷۷ میلیون نفر) در معرض آلودگی هوا قرار دارند.
مناطقی که مستعد سیل و خشکسالی هستند نیز به ترتیب دارای ۴۵۶ میلیون و ۲۰۷ میلیون نفر سکنۀ فقیر هستند.
نمودار برگرفته از گزارش «شاخص فقر چندبعدی 2025»؛ مناطق در معرض گرمای شدید و هم‌پوشانی آن با فقر چندبعدی (طیف قرمز)
مناطق در معرض آلودگی هوا و هم‌پوشانی آن با فقر چندبعدی (طیف قرمز)
مناطق در معرض سیل و هم‌پوشانی آن با فقر چندبعدی (طیف قرمز)
مناطق در معرض خشکسالی و هم‌پوشانی آن با فقر چندبعدی (طیف قرمز)
با این حال، هم‌پوشانی فقر تنها با یک مؤلفه از بحران‌های آب‌وهوایی تمام نمی‌شود. به نقل از گزارش منتشر شده، ۶۵۱ میلیون نفر از افراد فقیر با دو یا چند خطر اقلیمی و ۳۰۹ میلیون نفر با سه یا چهار خطر به طور همزمان روبه‌رو هستند. فقر در مناطقی که سه یا چهار خطر وجود دارد (۲۴/۸%)، در مقایسه با مناطقی که با یک یا دو خطر مواجه‌اند (۱۴/۴%) به طور قابل توجهی بالاتر است.
کشورهای با درآمد متوسط رو به پایین نیز بار سنگینی را در رویارویی با بحران‌های آب‌وهوایی به دوش می‌کشند، به طوری که حدود ۵۴۸ میلیون نفر از افراد فقیر در این کشورها، با حداقل یک خطر اقلیمی روبرو هستند. همچنین، کشورهای دارای بالاترین سطوح فقر چندبعدی، احتمالاً شدیدترین افزایش دما را در دهه‌های آینده تجربه خواهند کرد. پیش‌بینی می‌شود، با فرض انتشار گازهای گلخانه‌ای در سطح زیاد، این کشورها تا سال ۲۰۸۰–۲۰۹۹ با ۹۲ روز گرمای شدیدتر در سال مواجه شوند.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
هم‌افزایی بحران‌های اقلیمی و فقر، باری مضاعف و البته نابرابر را بر دوش ۱/۱ میلیارد نفر از فقیرترین افراد در جمعیت جهان تحمیل می‌کند. برای مقابله با این فشارها، تقویت تاب‌آوری از طریق راه‌حل‌های مبتنی بر پایداری طبیعی، معیشت‌های سازگار با اقلیم، و سیستم‌های حمایتی اجتماعی تطبیق‌پذیر ضروری است. از آنجا که بسیاری از آسیب‌پذیرترین کشورها، به‌ویژه کشورهای کم‌درآمد و کشورهای با درآمد متوسط رو به پایین، فاقد منابع داخلی کافی برای مقابله با این چالش‌ها هستند، همکاری و تأمین مالی بین‌المللی در مقیاس وسیع‌تر حیاتی است.