حوادث شغلی، دومین عامل مرگومیر در ایران
آمار مرگومیر ناشی از حوادث شغلی از سال ۹۴ تا ۱۴۰۲ هفت برابر شده است
درحال حاضر حوادث شغلی، سومین علت مرگ ومیر در جهان و دومین عامل در ایران پس از تصادف‌های جاده‌ای محسوب می شود[1].
فعالیت در محیط‌های شغلی همواره با ایجاد بیماری، مصدومیت و مرگ همراه بوده است. مرگومیر مرتبط با کار به صورت کلی به دو دسته بیماری‌های ناشی از کار و حوادث ناشی از کار تقسیم می‌شوند. عمده مرگومیر مرتبط با کار از نوع اول؛ یعنی بیماری ناشی از کار محسوب می‌شوند. به صورتی که بر اساس گزارش سازمان بین‌المللی کار[2] در سال ۲۰۲۳ تعداد مرگومیر ناشی از کار نزدیک به ۳ میلیون نفر بوده است. ۲/۶ میلیون از مرگ‌های یادشده ناشی از بیماری‌ها بوده و ۳۳۰ هزار نفر بر اثر حوادث ناشی از کار فوت کرده‌اند. این نوشتار به بررسی وضعیت حوادث کار منجر به مرگ در ایران می‌پردازد.
آمار فوت ناشی از حوادث کار در ایران
آمار حوادث شغلی منجر به فوت را سازمان تأمین اجتماعی و سازمان پزشکی قانونی کشور جمع‌آوری و منتشر می‌کنند. سازمان تأمین اجتماعی آمار حوادث منجر به فوت را در محدودۀ اشتغال رسمی ثبت می‌کند و تنها کارگران مشمول بیمه را پوشش می‌دهد، به همین خاطر اعدادی که این سازمان اعلام می‌کند معمولاً پایین‌تر از آمار سازمان پزشکی قانونی است. لذا برای تحلیل ایمنی شغلی در ایران نباید به آمار مربوط به اشتغال رسمی بسنده کرد. نگاهی به داده‌های پزشکی قانونی و تأمین اجتماعی نشان می‌دهد بخش عمده حوادث کار در فضاهای بدون نظارت در اشتغال غیررسمی رخ می‌دهد.
نگاهی به تغییرات آمار فوت ناشی از حوادث کار در [3]داده‌های پزشکی قانونی نشان می‌دهد از سال ۱۳۹۴ روندی صعودی در پیش گرفته و ۱۴۹۴ مورد در آن سال به ۲۲۱۵ مورد در سال ۱۴۰۲ رسیده است (۴۸% افزایش).
بر اساس گزارش سازمان بین‌المللی کار در سال ۲۰۰۱ تعداد فوتی‌های حوادث کار در دنیا ۳۵۱ هزار نفر بوده است[4]. بر اساس گزارش دیگری از همین سازمان تعداد فوتی‌های حوادث ناشی از کار در سال ۲۰۲۳ با کاهش اندکی به ۳۳۰ هزار نفر رسیده است[5].
باید توجه داشت که در طول این ۲۲ سال تعداد نیروهای کار افزایش قابل توجهی داشته است. با این حال، روند جهانی با بهبود وضعیت حوادث ناشی از کار همراه بوده است. اما این وضعیت در ایران رفتاری برعکس دارد و با گذشت زمان رو به وخامت بیشتر گذاشته است. بر اساس آمار سازمان نظام پزشکی کشور از سال ۱۳۸۹ تا سال ۱۴۰۲، شاهد افزایش ۷۸% تعداد فوتی‌های ناشی از حوادث کار در طول ۱۴ سال بوده‌ایم. این افزایش در آمار تامین اجتماعی نیز قابل مشاهده است. بر اساس آمار سازمان تأمین اجتماعی، از سال ۱۳۸۹ تا سال ۱۴۰۲ آمار فوتی‌ها تقریباً ۷ برابر شده و با افزایش ۵۷۸% مواجه شده‌ایم.
در میان سال‌های بررسی شده بیشترین افزایش سالانه در آمار پزشکی قانونی با ۱۷% مربوط سال ۱۴۰۲ است. در آمار تأمین اجتماعی بیشترین افزایش سالانه با مقدار ۶۰% در سال ۱۳۹۹ رخ داده است.
مسئله حوادث کار در سال‌های اخیر یکی از موضوعات نیازمند توجه ویژه در ایران است.
مشاغل پر آسیب؛ ساختمان و صنعت
موج‌های رسانه‌ای اغلب به مرگ کارگران در معادن توجه ویژه می‌کنند، چراکه حوادث معدن معمولاً منجر به مرگ‌های جمعی می‌شوند. اما معمولا بخش‌های ساختمان و صنعت بیشترین تعداد مرگومیر و آسیب‌دیدگی‌های ناشی از حوادث کار را به خود اختصاص داده‌اند.
شایان ذکر است که تفکیک آسیب‌دیدگان شغلی بر اساس اطلاعات سازمان تأمین اجتماعی موجب شده تا کارگران روزمزد و اتباع خارجی که بیشترین حضور را در صنعت ساختمان دارند، اما مشمول قانون کار نیستند، در این داده‌ها منعکس نشوند. احتمالا اگر این گروه‌ها نیز در محاسبات لحاظ شوند، مشخص می‌شود که بخش ساخت‌وساز ساختمان بیشترین شمار قربانیان حوادث کار در خود جای داده است. در نتیجه باید گفت افزایش ایمنی در بخش ساختمان یکی از مهم‌ترین اولویت‌ها برای کاهش آمار حوادث کار در کشور است.
منبع داده: سال‌نامه‌های وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی
متولیان ایمنی و سلامت کارگران
حفظ ایمنی و سلامت کارگران از جمله الزامات اساسی و غیرقابل‌اغماض کارفرمایان در قانون کار جمهوری اسلامی ایران است[6]. از سوی دیگر وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی مسئولیت بازدید و نظارت بر کارفرمایان برای انجام تعهدات ایمنی و سلامت را بر عهده دارد[7]. این موارد قانونی چارچوب روشنی برای کاهش خسارات ناشی از حوادث کار فراهم می‌آورند و اهمیت حیاتی مدیریت ایمنی در محیط کار را برجسته می‌کنند. به عبارت دیگر، قانون برای حفاظت از نیروی کار یک چارچوب دو سطحی تدوین کرده است:
1. مسئولیت مستقیم کارفرما
2. نظارت و تضمین اجرای صحیح مقررات توسط وزارت‌خانه تعاون، کار و رفاه اجتماعی
بررسی داده‌های موجود نشان می‌دهد این دو سطح در مجموع به درستی عمل نمی‌کنند و آمار فوت ناشی از حوادث کار در کشور رو به افزایش است. اینکه کدام سطح سهم بیشتری در سوءعملکرد موجود دارد می‌تواند موضوع یک بررسی دیگر باشد.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
مرگومیر ناشی از حوادث کار در ایران برخلاف روند جهانیِ کاهش تلفات کاری، بر اساس آمار سازمان پزشکی قانونی کشور، در چهارده سال گذشته با افزایش ۷۸% و بر اساس آمارهای سازمان تأمین اجتماعی با افزایش ۵۷۸% روبه‌رو بوده است.
آمارهای رسمی نشان می‌دهند که بخش ساختمان و صنعت بیشترین سهم را از مرگومیر ناشی از حوادث کار دارند. بخش ساختمان طیف گسترده‌ای از کارگرانی را شامل می‌شود که تحت پوشش بیمه قرار ندارند، اما بیشترین آسیب‌ها و فوتی‌های ناشی از حوادث متوجه این بخش است. به همین سبب احتمالا آمار ناشی از فوت در صنعت ساختمان، در واقعیت، از آنچه در آمار رسمی گزارش شده بیشتر است.
اختلاف زیاد میان داده‌های سازمان تأمین اجتماعی و پزشکی قانونی، بیانگر پایین‌بودن سطح پوشش بیمه‌ای و گسترش اشتغال غیررسمی است و می‌توان از آن به عنوان یکی از عوامل مهم تضعیف امکانات نظارتی برای ارتقای ایمنی در کارگاه‌های کشور نام برد.