شاغلان فقیر در حدفاصل حداقل حقوق و خط فقر

در سال‌های اخیر، هرچند نرخ اشتغال در ایران تغییرات چندانی نداشته اما کاهش قدرت خرید و رشد هزینه‌های معیشت موجب شده است که داشتن شغل الزاما به معنای خروج از فقر نباشد. پدیده‌ای که از آن به عنوان فقر شاغلان یاد می‌شود، نشان می‌دهد بخشی از جمعیت شاغل کشور با وجود شغل در آمدی پایین‌تر از خط فقر دارند. در سال‌های اخیر، با وجود افزایش حداقل دستمزد در ایران تعداد شاغلان فقیر همچنان قابل توجه است. در این نوشتار، به بررسی تاثیر سیاست‌های حداقل دستمزد و حمایت اجتماعی بر وضعیت شاغلان فقیر در دوره زمانی 1400 تا 1403 پرداخته می‌شود.

یکی از مسائل مهم اقتصاد ایران در سال‌های اخیر، رابطه میان حداقل دستمزد و توان واقعی خرید شاغلان کم‌درآمد بوده است. افزایش اسمی دستمزدها بدون توجه به نرخ تورم، می‌تواند اثر محدودی بر رفاه واقعی خانوارها داشته باشد و حتی در سال‌هایی با تورم بالا، قدرت خرید کاهش یابد. داده‌های رسمی نشان می‌دهد که در فاصله سال‌های ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۴، نرخ تورم به طور نوسانی بالا بوده و حداقل دستمزد نیز رشد قابل توجهی داشته است، اما تحلیل قدرت خرید واقعی نشان می‌دهد که اثر این افزایش دستمزدها محدود و متغیر بوده است.

طبق داده‌های مرکز آمار ایران، نرخ تورم در سال ۱۴۰۰ حدود ۴۰.۲%، در سال ۱۴۰۱ برابر ۴۵.۸%، در سال ۱۴۰۲ برابر ۴۰.۷% و در سال ۱۴۰۳ معادل ۳۲.۵% بوده است. همچنین تا شهریور ۱۴۰۴، نرخ تورم سالانه به ۳۷.۵% رسیده است. همزمان، حداقل دستمزد  شاغلان نیز به ترتیب سال‌های ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۴ به ترتیب ۲،۶۵۵،۰۰۰، ۴،۱۰۰،۰۰۰، ۵،۳۸۰،۰۰۰، ۷،۱۶۶،۱۸۴ و ۱۰،۳۹۰،۹۶۸اعلام شده است.[1]

برای تحلیل افزایش حداقل حقوق بسیاری از تحلیلگران معمولا به مقایسه با تورم بسنده می‌کنند. اما برای بررسی دقیق‌تر اثر واقعی افزایش دستمزدها، می‌توان از روش‌های مختلفی بهره برد. به عنوان نمونه می‌توان تغییرات حداقل دستمزد را با تغییرات خط فقر یا قدرت خرید مقایسه کرد. یکی از مسائل مهم که در سال‌های اخیر در اقتصاد ایران رخ داده افزایش قابل توجه خط فقط و عقب افتادن حداقل دستمزد از آن است. در سال 1403 خط فقر بیش از 60% افزایش یافته در حالی که حداقل حقوق تنها 33% افزایش یافته است. 

هنوز در گزارش‌های رسمی اطلاعات خط فقر در سال 1404 اعلام نشده با این حال کارشناسان مقدار آن را قابل توجه پیش‌بینی می‌کنند.

تفاوت نرخ تورم در دهک‌های مختلف جامعه

دریافت گروه‌های مختلف اقتصادی در جامعه از تورم به اقلامی که در سبد معیشت‌شان قرار می‌گیرد بستگی دارد. به عنوان مثال، در سال ۱۴۰۲، نرخ تورم برای دهک اول (کم‌درآمدترین گروه جامعه) برابر با ۳۶.۸% و برای دهک دهم (پردرآمدترین گروه) ۴۲.۲% بوده و نرخ تورم کل کشور ۴۰.۷% گزارش شده است.

                                                        نرخ تورم گروه‌های کالایی مختلف در دهک‌های اقتصادی (مرکز آمار)

سبد مصرفی دهک‌های پایین بیشتر شامل اقلام خوراکی و نیازهای اولیه می‌شود. در مقابل، دهک‌های بالاتر به دلیل توان مالی بیشتر، بخشی از منابع خود را صرف خرید سایر کالاها و خدمات می‌کنند. این مشاهده با توجه به مفاهیم پایه در اقتصاد مانند سلسه مراتب نیازهای مازلو چندان دور از انتظار نیست.

خط فقر نیز شاخصی است که دهک‌های پایین‌تر اقتصادی در مقایسه با دهک‌های برخوردارتر اقتصادی با آن دست و پنجه نرم می‌کنند. اگر قرار باشد اشتغال همچنان یکی از مهم‌ترین گزینه‌های بیرون کشیدن افراد و خانوارها از تله فقر باشد، میزان افزایش حداقل حقوق در مشاغل، نباید از افزایش خط فقر عقب بیافتد. در نتیجه باید گفت برای مقابله با پدیده شاغلان فقیر، تغییرات خط فقر نیز یکی از عواملی است که باید در محاسبات حداقل دستمزد در ابتدای هر سال مورد بررسی قرار بگیرد.

اشتغال غیررسمی و استمرار فقر شاغلان

باید توجه داشت که افزایش حداقل دستمزد به تنهایی برای حل مسأله شاغلان فقیر کافی نیست. بخش قابل توجهی از شاغلان فقیر در بخش غیررسمی اقتصاد فعالیت می‌کنند و افزایش حداقل دستمزد تاثیری بر زندگی آنان ندارد.

یکی از مهم‌ترین عواملی که به گسترش فقر در میان شاغلان منجر می‌شود، افزایش سهم اشتغال غیررسمی در بازار کار ایران است. وقتی بازار کار رونق کافی برای نیروی کار نداشته باشد، در این نوع اشتغال، افراد از حقوق قانونی، بیمه اجتماعی و مزایای شغلی محروم‌اند و در نتیجه، حتی با وجود داشتن کار، امنیت معیشتی ندارند. کارگران غیررسمی معمولاً در مشاغل کم‌درآمد، ناپایدار و بدون قرارداد فعالیت می‌کنند و در برابر تورم، رکود و بحران‌های اقتصادی آسیب‌پذیرترند. به همین خاطر برای پرداختن به موضوع شاغلان فقیر باید علاوه بر حداقل دستمزد به اشتغال غیررسمی نیز توجه کرد.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

در تحلیل‌های مربوط به شاغلان فقیر معمولا به تورم توجه می‌شود. با این حال لازم است به تغییرات خط فقر نیز توجه شود. در سال‌های اخیر، افزایش حداقل دستمزد در ایران نتوانسته همراه با افزایش خط فقر پیش برود و در نتیجه، بخش قابل توجهی از شاغلان با وجود داشتن کار، زیر همچنان خط فقر زندگی می‌کنند. پدیده «شاغلان فقیر» نتیجه شکاف میان درآمد و هزینه‌های واقعی زندگی و گسترش اشتغال غیررسمی است. برای کاهش این شکاف، سیاست‌گذاری در حوزه دستمزد باید بر پایه واقعیت خط فقر و با در نظر گرفتن وضعیت شاغلان غیررسمی انجام شود.